खडकवासला धरण माहिती Khadakvasala Dam Pune

• परिचय
• इतिहास
• धरणाची माहिती
• पाणीसाठा आणि सिंचन
• पुणे शहराला पाणीपुरवठा
• पर्यटनस्थळ म्हणून खडकवासला धरण
• खडकवासला धरणातील वनस्पती आणि जीवजंत
• खडकवासला धरणाशी संबंधित काही रोचक तथ्य
• भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ
• खडकवासला धरणा जवळील ठिकाणे
• वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
• निष्कर्ष

खडकवासला धरण माहिती: पुणे शहराच्या पाण्याची तहान भागवणारे आणि शहराच्या सौंदर्यात भर घालणारे खडकवासला धरण महाराष्ट्राच्या गौरवशाली जलसंपदा पैकी एक आहे.

मुळा नदीवर बांधलेले हे धरण इतिहास, निसर्गसौंदर्य आणि पर्यटनाच्या दृष्टीने देखील खूप महत्त्वाचे मानले जाते. या लेखात आपण खडकवासला धरणाच्या इतिहासापासून ते त्याच्या आजच्या स्वरूपापर्यंत सर्वकाही जाणून घेणार आहोत.

१.६ किमी लांबीचा हा भव्य बंध, मुठा नदीवर बांधलेला, पुणे आणि आसपासच्या प्रदेशाला पिण्याचे आणि सिंचनासाठी पाणी पुरवतो. पानशेत, वरसगाव आणि टेमघड या तीन धरणांच्या पाण्याचा संगम येथे होतो.

२२ किमी लांब आणि २५० ते १००० मीटर रुंद, हे कृत्रिम तळे निसर्गरम्य दृश्यांनी नटलेले आहे. ३६ मीटर खोल असलेले हे धरण, ११ रेडियल गेट आणि ६ सिंचन कालव्यांद्वारे नियंत्रित केले जाते.

वरसगाव, सर्वात मोठे तळे, त्यानंतर पानशेत आणि टेमघड अशा क्रमाने आहेत. राजगड आणि तोरणा किल्ल्याच्या पायथ्याशी असलेले पानशेत हे सर्वात उंच तळे आहे. मुठा नदी आणि वरसगाव तळ्यातील पाणी खडकवासला धरणात साठवले जाते.

खडकवासला धरण माहिती Khadakvasala Dam Pune

पुण्याच्या पश्चिमेला ५० किमी अंतरावर, लोणावळ्याच्या दक्षिणेला आणि मुळशी धरणापासून पूर्वेला वाहणाऱ्या मुठा नदीवर हे धरण बांधण्यात आले. आधुनिक पुण्याची वाढती गरज पूर्ण करण्यासाठी या धरणाची निर्मिती करण्यात आली.

१८७९ मध्ये बांधलेले हे जगातील पहिले धरण, सर एम. विश्वेश्वरय्या यांनी डिझाइन केले होते.

वीकेंड आणि पावसाळ्यात पर्यटकांचे आकर्षण, हे धरण निसर्गरम्य ठिकाणांसाठी प्रसिद्ध आहे. मयूर खाडी, कुडजे गाव आणि नीलकंठेश्वर ही काही लोकप्रिय ठिकाणे आहेत. सिंहगड रस्ता हे पिकनिकसाठी आवडते ठिकाण आहे आणि “चौपाटी” नावाची ठिकाणी तुम्हाला स्वादिष्ट पदार्थ मिळतील.

लक्षात ठेवा, मयूर खाडी हे संरक्षित क्षेत्र असल्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर गर्दीला परवानगी नाही.

खडकवासला धरण, पुण्याची जीवनरेषा, निसर्गरम्य सौंदर्य आणि ऐतिहासिक वास्तूंचा संगम आहे.
खडकवासला धरणाचा इतिहास

खडकवासला धरणाची पायाभरणी इतिहासात दोनदा झाली आहे. पहिली पायाभरणी इ.स. 1869 मध्ये झाली होती. परंतु तत्कालीन ब्रिटिश सरकारच्या चुकीच्या बांधकामामुळे पाझर फुटल्याने हे धरण पाच वर्षात कोसळले.

त्यानंतर जवळपासूनच इ.स. 1876 मध्ये पुन्हा धरणाच्या बांधकामास सुरुवात झाली आणि अखेर इ.स. 1879 मध्ये हे धरण पूर्णत्वास गेले. तेव्हापासून ते आजपर्यंत हे धरण पुणे शहराला पाणीपुरवठा करण्याबरोबरच सिंचनासाठीही उपयुक्त ठरत आहे.

खडकवासला धरण कोणत्या नदीवर आहे

खडकवासला धरण हे पुणे शहरापासून सुमारे 21 किलोमीटर अंतरावर मुठा नदीवर बांधण्यात आले आहे. हे धरण माती आणि दगडांपासून बनलेले असून त्याची लांबी 800 मीटर आणि उंची 32.6 मीटर आहे. धरणाची एकूण साठवण क्षमता 41.8 टीएमसी (दशलक्ष घनमीटर) इतकी आहे.

हे पण बघा – कसारा घाट संपूर्ण माहिती – Kasara Ghat Information In Marathi

पाणीसाठा आणि सिंचन

खडकवासला धरणाच्या पाण्याचा वापर मुख्यत्वे पुणे शहराच्या पाणीपुरवठ्यासाठी केला जातो. तसेच धरणाच्या पाण्याचा मुठा नदीच्या खालच्या भागात असलेल्या काही जमिनीच्या सिंचनासाठीही उपयोग केला जातो.

परंतु पुणे शहराचा विस्तार झाल्यामुळे आणि पाण्याची वाढती गरज लक्षात घेऊन आता धरणाच्या पाण्यावर फक्त पाणीपुरवठ्यासाठीच अवलंबून रहावे लागते.

पर्यटनस्थळ म्हणून खडकवासला धरण

पाणीपुरवठा आणि सिंचनाव्यतिरिक्त खडकवासला धरण हे एक लोकप्रिय पर्यटनस्थळ देखील आहे. विशेषत: पावसाळ्याच्या दिवसांत धरणाच्या आसपासचा परिसर हिरवागार होतो आणि मुठा नदीच्या भरून येणाऱ्या पाण्यामुळे धरणाचे सौंदर्य द्विगुणित होते.

येथे येणाऱ्या पर्यटकांना पुढील गोष्टींचा आनंद घेता येतो:

• बोटिंग: धरणात बोटिंगची सुविधा उपलब्ध असते. याचा आनंद घेतल्याने धरणाचे वेगळे रुप पाहायला मिळते.
• कॅरव्हान पार्क: धरणाच्या परिसरात कॅरव्हान पार्कची सुविधा आहे. निसर्गाच्या सान्निध्यात वेळ घालवण्यासाठी ही उत्तम जागा आहे.
• पिकनिक स्पॉट: धरणाच्या आसपास अनेक ठिकाणी पिकनिक स्पॉट्स आहेत. येथे येऊन कुटुंब आणि मित्रांबरोबर सुट्टीचा दिवस घालवता येतो.
• सिंहगड किल्ला: खडकवासला धरणाच्या अगदी जवळ सिंहगडचा किल्ला आहे. किल्ल्यावर जाऊन इतिहासात भटकंती करता येते.
• सूर्यास्त: खडकवासला धरणावरून सूर्यास्ताचे दृश्य खूपच सुंदर दिसते. संध्याकाळी येथे येऊन सूर्यास्ताची मनमोहकता अनुभवायला मिळते.

खडकवासला धरणातील वनस्पती आणि जीवजंत

खडकवासला धरणाच्या परिसरात विविध प्रकारची वनस्पती आणि जीवजंत आढळतात. येथे आढळणाऱ्या काही प्रमुख वनस्पतींमध्ये निंब, आंबा, करंज, सुबाबूल यांचा समावेश होतो.

तसेच, येथे अनेक प्रकारचे पक्षी, सस्तन प्राणी आणि सरपटणारे प्राणी देखील पाहायला मिळतात. यामुळे निसर्गप्रेमींसाठी हे ठिकाण खूपच आकर्षक आहे.

खडकवासला धरणाशी संबंधित काही रोचक तथ्य

• खडकवासला धरण हे भारतातील पहिली धनुष्याकृती (Arch Dam) बांधलेली धरणांपैकी एक आहे.
• धरणाच्या बांधकामात सुमारे 11 लाख घनमीटर दगड आणि 4 लाख घनमीटर मातीचा वापर झाला होता.
• धरणाच्या भिंतीवर ब्रिटिशकालीन वास्तुकलेचे सुंदर नमुने पाहायला मिळतात.
• दरवर्षी गणेशोत्सवाच्या निमित्ताने येथील तलावात गणेशाची मूर्ती विसर्जित केली जाते.
• शेक्सपियरच्या “ज्युलियस सीझर” या नाटकातील काही सीन खडकवासला धरणाच्या परिसरात चित्रीकरण करण्यात आले होते.

प्रश्न: खडकवासला धरणा पासून पुणे शहरापर्यंत पोहोचण्यासाठी वाहतूक व्यवस्था कशी आहे?

उत्तर: खडकवासला धरणापर्यंत जाण्यासाठी आपण एसटी बस, टॅक्सी किंवा स्वतःची गाडी वापरु शकता. पुणे शहरातून अनेक ठिकाणांवरून खडकवासला धरणासाठी थेट एसटी बस सेवा उपलब्ध आहे.

तसेच, आपण पुणे शहरातून टॅक्सी किंवा कॅब बुक करूनही धरणापर्यंत पोहोचू शकता. स्वतःची गाडी असल्यास गूगल maps चा वापर करून सहजतेने धरणापर्यंत पोहोचता येते.

प्रश्न: खडकवासला धरणाच्या आसपास राहण्याची सोय आहे का?

उत्तर: खडकवासला धरणाच्या अगदी जवळ राहण्याची सोय उपलब्ध नाही. परंतु, पुणे शहरातून जवळ असल्यामुळे तिथे अनेक हॉटेल्स आणि गेस्टहाऊसेस उपलब्ध आहेत. आपल्या बजेटनुसार आपण राहण्याची सोय निवडू शकता. तसेच, धरणाच्या परिसरात काही कॅरव्हान पार्कची सुविधा आहे.

प्रश्न: खडकवासला धरण येथे कोणत्या वेळी जाता येते?

उत्तर: खडकवासला धरण हे सकाळी 6 ते संध्याकाळी 6 या वेळेत लोकांसाठी खुले असते.

प्रश्न: खडकवासला धरणाच्या आवारात कोणत्या गोष्टी करता येत नाहीत?

उत्तर: खडकवासला धरणाच्या आवारात धूम्रपान करणे, मद्यपान करणे, प्रदूषण करणे, आणि जलपर्णे फेकणे या गोष्टी प्रतिबंधित आहेत.

प्रश्न: खडकवासला धरणाच्या आसपास कोणती इतर पाहण्यासारखी ठिकाणे आहेत?

उत्तर: खडकवासला धरणाच्या आसपास अनेक पाहण्यासारखी ठिकाणे आहेत. जसे कि –

• सिंहगडचा किल्ला
• राजा शिवछत्रपती उद्यान
• आगा खान पॅलेस
• स्नेहगिरी
• बिबवेवाडी

निष्कर्ष

खडकवासला धरण हे पुणे शहराच्या पाण्याची गरज भागवणारे आणि शहराच्या सौंदर्यात भर घालणारे एक महत्वाचे स्थान आहे. निसर्ग सौंदर्य, ऐतिहासिक वास्तू आणि मनोरंजनाच्या दृष्टीने हे ठिकाण खूपच आकर्षक आहे.

आपल्या पुढच्या पुणे सहलीच्या वेळी खडकवासला धरणाला भेट देण्याची योजना अवश्य करा.